पोस्ट नं 172

 पोस्ट नं 172 
*************************
तिसरा खंड- भगवान बुद्धांनी काय शिकविले
Book III- What the Buddha Taught
*************************
भाग चवथा- धम्म म्हणजे काय नाही?
Part IV- What is Not- Dhamma?
4. आत्म्यावरील विश्वास हा धम्म नव्हे (iii) 
Belief in Soul is not Dhamma
************************

41) नाम-रूप ही प्राण्याची सामूहिक संज्ञा आहे.

42) भगवान बुद्धांच्या मतानुसार 'प्राणी हा काही भौतिक तत्त्वे आणि काही मानसिक तत्त्वे यांच्या संमिश्रणाचा परिणाम आहे.' या भौतिक आणि मानसिक तत्त्वांना 'स्कंध' म्हणतात. (some physical elements and some mental elements)

43) रूपस्कंध हे प्राधान्याने पृथ्वी, जल, अग्नी आणि वायू या चार तत्त्वांचा परिणाम आहे. हे स्कंधरूप अथवा शरीराचे घटक होत.

44) रूपस्कंधाशिवाय 'नामस्कंध' हीही एक गोष्ट आहे, तेही प्राण्यांच्या रचनेचे घटक आहेत.

45) ह्या नामस्कंधाला विज्ञान- consciousness (चेतना) असे म्हणतात. या नामस्कंधात तीन मानसिक घटकतत्त्वे आहेत. वेदना (सहा इंद्रियांचा त्यांच्या-त्यांच्या विषयाशी संपर्क झाल्यामुळे होणारी अनुभूती), संय्या (संज्ञा, perception) आणि संकार (संस्कार, states of mind). विज्ञान (चेतना) या तीन नामस्कंधात समाविष्ट केली जाते. आधुनिक मानसशास्त्रज्ञ कदाचित असे म्हणेल की, विज्ञान (Consciousness) हाच इतर मानसिक क्रियांचा मूळ स्त्रोत आहे. विज्ञान कोणत्याही प्राण्याचा केंद्रबिंदू आहे.

46) पृथ्वी, जल, तेज आणि वायू या चार तत्त्वांच्या संमिश्रणाने विज्ञान उत्पन्न होते.

47) भगवान बुद्धांनी प्रतिपादित केलेल्या या विज्ञानाच्या उत्पत्तीच्या सिद्धांतावर एक आक्षेप घेतला जातो.

48) हे सिद्धांतविरोधी असे विचारतात की विज्ञान (चित्त) याची उत्पत्ती कशी होते?

49) हे सत्य आहे की, माणसाच्या जन्माबरोबर विज्ञानाची (चित्ताची) उत्पत्ती होते आणि त्याच्या मरणाबरोबर विज्ञानाचा विनाश होतो. तथापि विज्ञान हे चार भौतिक तत्त्वांच्या मिश्रणाचा परिणाम असे कसे म्हणता येईल?

50) तथागत बुद्धांचे उत्तर असे नव्हते की, या चार भौतिक तत्त्वांच्या सद्यःस्थितीमुळे किंवा त्याच्या संमिश्रणाने विज्ञानाची उत्पत्ती होते. तथागतांनी असे म्हटले आहे की, जेथे शरीर अथवा रूप-काया आहे तेथे त्याच्यासह नाम-कायाही राहात असते.

51) आधुनिक विज्ञानातील एक उदाहरण देता येईल. जेथे जेथे विद्युत क्षेत्र (Electric Field) असते. तेथे तेथे त्याच्यासह 'आकर्षण क्षेत्र' (Magnetic Field) असते. हे आकर्षण क्षेत्र कसे निर्माण होते किंवा कोणत्या प्रकाराने अस्तित्वात येते हे कोणालाही ज्ञात नाही. परंतु हे नेहमीच विद्युतक्षेत्राबरोबर असते.

52) शरीर आणि विज्ञान (चेतना- Consciousness) यांच्यामध्ये अशाच प्रकारचा संबंध आहे, असे का म्हणू नये?

53) आकर्षण क्षेत्र हे विद्युत क्षेत्राच्या संदर्भात 'प्रेरित क्षेत्र' (Induced Field) असे समजले जाते. विज्ञान हेही रूप-कायांच्या संदर्भात प्रेरित क्षेत्र का म्हणू नये.

54) भगवान बुद्धांची आत्म्याच्या विरुद्ध तर्कसरणी येथेच समाप्त होत नाही. ह्याशिवाय त्यांना आणखी काही महत्त्वपूर्ण सांगायचे होते.

55) जेव्हा विज्ञानाचा (चित्त अथवा चेतना यांचा) उदय होतो तेव्हा मनुष्य जीवित प्राणी बनतो. म्हणूनच विज्ञान (consciousness) हे माणसाच्या जीवनातील प्रधान वस्तू आहे.

56) विज्ञानाची प्रकृती ज्ञानमूलक, भावनामूलक आणि क्रियाशील आहे.

57) विज्ञान जेव्हा ज्ञान प्रदान करते तेव्हा ते 'ज्ञानमूलक' असते. हे ज्ञान सहज ग्रहण झालेले असेल किंवा समजून ग्रहण झालेले असेल, ते आपल्या आत घडणाऱ्या घटनांचे असेल किंवा बाह्य घटनांचे असू शकेल.

58) सुखकर किंवा दुःखकर लक्षणांनी युक्त अशा चित्ताच्या अवस्थेत जेव्हा विज्ञान असते, तेव्हा त्याला 'भावनामूलक विज्ञान' म्हणतात. भावनामूलक विज्ञान वेदनांची अनुभूती निर्मिते.

59) विज्ञान (volitional consciousness) आपल्या क्रियाशील अवस्थेत माणसाला विशिष्ट उद्देश साध्य करण्यासाठी क्रियेची प्रेरणा देते. क्रियाशील विज्ञान हे संकल्पाचे जनक आहे.

60) यावरून असे स्प्ष्ट होते की, प्राणी जेवढी क्रिया करतो ती ही सर्व विज्ञानाच्या द्वारा अथवा त्याचा परिणाम म्हणून करतो.

61) ह्या विश्लेषणानंतर तथागत बुद्ध एक प्रश्न करतात की, आता आत्म्याने करावयाचे कोणते कार्य होते? आत्म्याची म्हणून जी कार्ये मानली जातात, ती सर्व विज्ञानाच्या द्वारेच होत असतात.

62) ज्याचे काही कारण नाही, असा आत्मा मानणे तर्कविसंगत आहे.

63) या पद्धतीने तथागत बुद्धांनी आत्म्याच्या अस्तित्वाचे खंडन केले आहे.

64) याच कारणास्तव आत्म्याचे अस्तित्व हे धम्माचे अंग असू शकत नाही.

*************************
For English: See the link in comment section

*************************
क्रमश: .....
रोज वाचा, "बुद्ध आणि त्यांचा धम्म"
पुढील भागात:
५. यज्ञयागावर विश्वास ठेवणे हा धम्म नाही
*************************